Cuối Đông 1974, một mình với chiếc xuồng be tám và cặp chèo đước đồng hành từ Rau Dừa, Xẽo Trê, tôi đi suốt mấy ngày đường, vượt Sông Đốc về xã Trần Hợi, huyện Trần Văn Thời và xã Lợi An, huyện Châu Thành thời chiến… Đó là chuyến đi thực tế, viết bài “Mùa lúa” và “Chốt trên sông” cho Báo Cà Mau số Xuân Ất Mão 1975.

Trong quá trình hoạt động cách mạng, Chủ tịch Hồ Chí Minh đã dành nhiều tâm sức cho công tác xây dựng Ðảng và khối đoàn kết trong Ðảng. Trong Di chúc thiêng liêng, Người căn dặn rất nhiều điều. Nhưng vấn đề về Ðảng và xây dựng Ðảng là vấn đề Người trăn trở nhất, vấn đề “trước hết”. Ðây là vấn đề rất rộng, nhưng Người chỉ tập trung xoay quanh việc đoàn kết thống nhất trong Ðảng.

Lần lựa mãi, tôi, Hoàng Văn Một (điện báo viên) và Nguyễn Thanh Vũ (cơ công), mới có chuyến về Ðập Ðá. 30 năm hoà bình, cộng với 10 năm trước đó, tính ra chúng tôi đã xa Ðập Ðá 40 năm chẵn. Dấu vết đã chìm sâu vào biến đổi của thời gian, phải tinh ý lắm mới bắt gặp một vài chi tiết vụn vặt, như cái mương ranh có gốc bình bát già cỗi, cái bàn thờ thông thiên giữa sân được bao bọc bởi chòm bông trang đỏ ối.

Tham gia đội du kích xã, làm công tác chuyển thương, sau ngày hoà bình, bà Nguyễn Thị Liễu, cựu chiến binh xã Khánh Thuận, huyện U Minh trở về địa phương bắt tay vào “cuộc chiến” mới, cuộc chiến chống lại đói nghèo. Tại đây bà Liễu có hơn 5 công đất nông nghiệp nhưng việc canh tác lúa của gia đình bà cũng không mấy thuận lợi.

Cách đây 40 năm, đó là những ngày cuối của năm 1974, tại lớp học của cô Bình ở Bào Dừa, hai chị em của em là Huỳnh Lê và Huỳnh Ðào nhập học. Do vào trường những ngày gần Tết nên khi thầy, cô may đồ Tết cho các bạn, 2 em không có phần vải. Nghe cô Bình bàn với thầy Trung: “Sẽ tận dụng vải bên hông, cắt ống hẹp lại để mót cho Huỳnh Lê, Huỳnh Ðào đứa một cái quần”, em mừng vô cùng! Ðồ Tết của tụi em là một cái quần ni-lông đen.

Ðó cũng là lý do tại sao nơi chót mũi Cà Mau này vẫn lặng lẽ, âm thầm mà cháy bỏng một tình bạn HSMN trong “Hội Cựu học sinh miền Nam Cà Mau”. Những năm sống xa nhà, cút côi ở các trường học sinh miền Nam trên đất Bắc đã gắn kết chúng tôi lại với nhau như những người con của một gia đình.

Hồi đó đơn vị mình sản xuất vũ khí, nhưng ham đánh giặc lắm. Thấy tụi nó càn quét, hoành hành, gây nhiều tội ác mình rất tức tối. Nhưng nhiệm vụ mình là sản xuất vũ khí thì phải lo làm, đâu được trực tiếp ra chiến trường. Vậy chớ tôi cũng được 1 lần “lén” đi đánh giặc.

Bác Ba Phi tên thật là Trần Long Phi, sinh năm 1884, tại Đồng Tháp, thời loạn lạc ông chạy về phía rừng U Minh để mưu sinh và mất vào ngày 3/11/1964 trên quê hương thứ 2 này tại ấp Đường Ranh, xã Khánh Hải, huyện Trần Văn Thời. Nơi đây hiện đã trở thành Khu Di tích Nghệ nhân dân gian Trần Long Phi, tức bác Ba Phi. Tên tuổi của ông gắn liền với biết bao giai thoại và trở thành biểu tượng lạc quan, niềm tự hào của vùng đất U Minh.

Ðối với người dân ở thị trấn Rạch Gốc, huyện Ngọc Hiển cũng như người dân Cà Mau, Di tích Bến Vàm Lũng là địa chỉ đỏ để giáo dục truyền thống, cũng là nơi thể hiện lòng tri ân những người anh hùng hiên ngang mở đường, góp sức làm nên những chiến công hiển hách. Ðể ngày nay, trước thời khắc đón nhận Bằng xếp hạng Di tích Lịch sử Quốc gia đặc biệt Ðường Hồ Chí Minh trên biển, người dân Cà Mau hướng về đây với cảm xúc tự hào và lòng biết ơn sâu sắc.

Trong kháng chiến chống Mỹ, Xẻo Trê (thuộc ấp Lý Ấn, xã Hưng Mỹ, huyện Cái Nước) được chọn làm nơi đóng quân của Ban Chỉ huy Tỉnh đội. Suốt 9 năm (1964-1973), căn cứ Xẻo Trê vẫn giữ được bí mật, an toàn tuyệt đối, tạo sức mạnh để tấn công kẻ địch. Ðó là nhờ vào lòng dân luôn đùm bọc che chở, hết lòng vì cách mạng, sẵn sàng hy sinh để bảo vệ khu căn cứ.